Obóz: Starobielsk - Polski Cmentarz Wojenny w Charkowie

5 Marca 1940 roku Biuro Polityczne Komitetu Centralnego WKP(b) Związku Sowieckiego podjęło decyzję o wymordowaniu 25700 polskich obywateli; oficerów Wojska Polskiego i innych formacji militarnych, policjantów i urzędników administracji państwowej II Rzeczypospolitej Polskiej, którzy po 17 września 1939 roku znaleźli się w sowieckiej niewoli. Umieszczeni zostali w trzech obozach specjalnych NKWD: Kozielsk, Starobielsk i Ostaszków oraz w więzieniach NKWD na terenach wschodnich RP, wcielonych do Związku Sowieckiego jako zachodnie obwody republik Ukraińskiej i Białoruskiej.
Z pisma przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) przy Radzie Ministrów Związku Sowieckiego Aleksandra Szelepina, skierowanego 3 marca 1959 roku na ręce Nikity Chruszczowa, ówczesnego I sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego wynika, iż na mocy decyzji z 5 marca 1940 r. wiosną 1940 r. zgładzono łącznie 21857 polskich obywateli.
Na dzień 1 kwietnia 1940 r. w Starobielsku więziono wg danych NKWD 3894 jeńców, w tym: 8 generałów WP, 55 pułkowników, 126 podpułkowników, 316 majorów, 843 kapitanów, 2527 pozostałych oficerów, 9 kapelanów wojskowych oraz 9 innych osób. Zdecydowaną większość z nich stanowili oficerowie rezerwy; lekarze, nauczyciele, prawnicy, inżynierowie, naukowcy, artyści i inni.
Transporty na miejsce kaźni, piwnice więzienia wewnętrznego NKWD w Charkowie przy ul. Dzierżyńskiego, rozpoczęły się 5 kwietnia 1940 r. i trwały do 12 maja. „Listy śmierci” z nazwiskami jeńców, sporządzane były w 1. Wydziale Specjalnym NKWD ZSRR w Moskwie.
Ogółem, według zestawienia naczelnika obozu w Starobielsku kpt. bezpieczeństwa państwowego Aleksandra Bierieżkowa, do Charkowa wywieziono 3809 jeńców.
Oficerowie przywożeni z obozu NKWD w Starobielsku mordowani byli strzałem w tył głowy. Zwłoki przewożono następnie pod osłoną nocy na znajdujący się w administracji NKWD teren VI kwartału Parku Leśnego w Piatichatkach-Charkowie. Ciała wrzucano do przygotowanych wcześniej dołów, położonych wewnątrz pętli tzw. "czarnej drogi”, zasypując je ziemią.
W Charkowie spoczywają oficerowie WP i innych formacji militarnych II RP, m.in. Korpusu Ochrony Pogranicza i Żandarmerii Wojskowej, walczący we wrześniu 1939 roku w obronie wschodnich ziem II Rzeczypospolitej (w tym Lwowa, Twierdzy Brześć, Grodna) zdobywanych przez Niemców i Armię Czerwoną, a także aresztowani jesienią 1939 r. Wśród nich generałowie WP: Stanisław Haller, Leonard Skierski, Leon Billewicz, Aleksander Kowalewski, Kazimierz Orlik-Łukoski. Franciszek Sikorski, Konstanty Plisowski i Piotr Skuratowicz.
Cały ten teren został na kilkadziesiąt lat odizolowany, a samo miejsce ukrycia zwłok nie było znane do wiosny 1990 roku.
W czerwcu 1990 r. trzy miesiące po opublikowaniu przez Agencję TASS oficjalnego komunikatu władz Związku Sowieckiego stwierdzającego, iż za mord katyński odpowiadają „Beria, Mierkułow i ich pomocnicy”, charkowskie obwodowe KGB, po wcześniejszych sygnałach w sprawie grobów, opublikowanych w Charkowskiej prasie, podało, że w VI kwartale Parku Leśnego pochowanych jest ponad 1760 obywateli sowieckich oraz bezprawnie straceni w 1940 r. polscy wojskowi, których liczba jest ustalana. W połowie lipca 1990 r. istnienie w rejonie Charkowa masowych grobów Polaków z obozu w Starobielsku potwierdził rzecznik MSZ ZSRR.
W 1991 roku, w ramach prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową Związku Sowieckiego śledztwa w sprawie ustalenia losu polskich jeńców, którzy w latach 1939-1940 byli więzieni w wymienionych wyżej trzech obozach specjalnych NKWD, przeprowadzono w Charkowie czynności ekshumacyjne, lokalizując szczątki polskich oficerów w obszarze VI kwartału Parku Leśnego. Prace te, z udziałem Polaków, trwały 3 tygodnie. Jednak dopiero przeprowadzone w latach 1994-1996 przez specjalistów Rady OPWiM badania pomiarowe, sondaże i prace ekshumacyjne pozwoliły na odkrycie i precyzyjne zlokalizowanie znajdujących się na tym terenie 75 masowych mogił. W 15 wielkich grobach zbiorczych wewnątrz pętli „czarnej drogi” odnaleziono szczątki 4302 Polaków, w tym 1 kobiety; w 60 mniejszych spoczywają mieszkańcy Charkowa i okolic, zamordowani przez NKWD w latach 1937-1938 (Ukraińcy, Rosjanie i Polacy i inni).
Liczba odnalezionych zwłok Polaków okazała się większa od liczby oficerów wywiezionych ze Starobielska do Charkowa. W grobach charkowskich spoczywa najprawdopodobniej część osób z tzw. ukraińskiej listy katyńskiej.
Podczas prac odkryto tez ślady ingerencji mechanicznych wiertłami, sięgających do dna dołów grobowych. Wykonane zostały na przełomie lat 1970/1980, najprawdopodobniej w związku z meldunkami o znajdowaniu w VI kwartale po ulewnych deszczach ludzkich kości i czaszek.
W 1994 r. Rada OPWiM przeprowadziła ekshumacje szczątków oficerów WP, zmarłych w obozach w Starobielsku i w 1995 r. zbudowała w Starobielsku polską kwaterę wojenną.
Po przyznaniu się w 1990 r. władz ZSRR do zbrodni katyńskiej oraz ujawnieniu miejsc ukrycia zwłok jeńców dwóch pozostałych obozów specjalnych NKWD – Starobielska w Charkowie i Ostaszkowa w Miednoje, władze RP podjęły oficjalne starania i zabiegi o budowę w miejscach spoczynku polskich oficerów i policjantów cmentarzy zgodnych z konwencjami genewskimi i polskimi tradycjami narodowymi, a także wyrażoną wolą i oczekiwaniami rodzin ofiar.
O decyzji podjęcia przez Polskę starań w sprawie budowy polskiego cmentarza wojennego w Charkowie, w miejscu ukrycia zwłok zamordowanych oficerów WP ze Starobielska, przesądziła wola rodzin katyńskich, zrzeszonych w Federację Rodzin Katyńskich, kilkunastotysięczne stowarzyszenie z zarządem na czele. Po rozpisaniu w początkach 1990 r. ankiety i zebraniu opinii rodzin w sprawie jedynego wówczas znanego miejsca – Katynia, w latach 1991-1992 zaś także w sprawach Charkowa i Miednoje, Federacja przekazała takie właśnie stanowisko rządowi polskiemu.
Podpisana w 1994 r. przez ministrów spraw zagranicznych Polski i niepodległej od 1991 r. Ukrainy umowa o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych stworzyła podstawy formalne do przeprowadzenia ekshumacji oraz budowy cmentarza.
W lipcu 1995 r. Rada OPWiM rozpisała otwarty konkurs na projekty zagospodarowania przestrzennego katyńskich cmentarzy. Na rozstrzygnięty w październiku 1996 r. konkurs wpłynęły 32 projekty z Polski i zagranicy. Do realizacji wybrano prace zespołu artystów kierowanego przez artystę rzeźbiarza Zdzisława Pidka z Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku i artystę rzeźbiarza Andrzeja Sołygę z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie oraz architektów Wiesława i Jacka Synakiewiczów.
Przygotowany projekt był niewątpliwie wyrazem myśli twórczej artystów młodego pokolenia, ale również wynikiem długoletnich przemyśleń, oczekiwań czy wręcz wizji środowisk i rodzin katyńskich. Ich przedstawiciele znaleźli się w jury konkursu, wcześniej brali udział i wizytowali prace w Charkowie, następnie zaś czuwali nad budową cmentarza.
W Charkowie miała to być – zgodnie ze stanowiskiem władz ukraińskich, które wskazywały na bliskość i przemieszanie mogił – wspólna nekropolia ofiar totalitaryzmu. Sprawa ta została przesądzona podczas wizyty na Ukrainie polskiej delegacji rządowej.
Lata 1997-1998 zostały wykorzystane na opracowanie obszernej dokumentacji projektowej, artystycznej i technicznej cmentarza, podpisanie stosownych umów oraz uzgodnienia z władzami ukraińskimi. W 1998 r. Rada OPWiM rozpisała przetarg, który wyłonił wykonawcę prac budowlanych, a w 1999 r. przetarg na wykonanie, dostawę i montaż elementów rzeźbiarskich.
W 1998 r. uzgodniony został ostateczny zasięg cmentarza w Charkowie.

27 czerwca 1998 r. w obecności prezydentów Polski i Ukrainy nastąpiło wmurowanie aktów erekcyjnych i kamienia węgielnego pod budowę cmentarza ofiar totalitaryzmu w Charkowie. Kamień węgielny poświęcił Ojciec Święty Jan Paweł II.
Decyzją nr 271 z 24 marca 1999 r. Komitet Wykonawczy Charkowskiej Rady Miejskiej wydzielił Radzie OPWiM grunt w VI kwartale Parku Leśnego oraz udzielił zezwolenia na zbudowanie cmentarza. Prace budowlane rozpoczęte zostały 31 marca 1999 r. i potrwały około 12 miesięcy. Wykonały je firmy polskie.
Prowadzone prace przy budowie cmentarza były poważnym przedsięwzięciem organizacyjnym i technicznym. Wykonywane też były ze szczególnym pietyzmem, powagą i troską przez ludzi fachowych, z dużym doświadczeniem zawodowym.
Inwestorem prac była Rada OPWiM koordynująca całość działań na rzecz upamiętnienia ofiar zbrodni katyńskiej. Cmentarz powstał ze środków wydzielonych na ten cel przez Rząd RP, tj. z budżetu Rady OPWiM oraz zebranych przez Rodziny Katyńskie i Polską Fundację Katyńską, a także przekazanych przez innych ofiarodawców.
Teren Cmentarza Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie ma kształt nieregularnego czworoboku o ogólnej powierzchni 2,31 ha. Główne jego elementy to: 75 zbiorowych grobów: 15 polskich, 60 obywateli sowieckiej Ukrainy, z żeliwnymi krzyżami katolickimi i prawosławnymi, „czarna droga” (groby i droga wyłożone są kostką bazaltową), zespoły ołtarzowe polski i ukraiński, aleja główna łącząca oba zespoły, wyłożona po obu stronach tabliczkami epitafijnymi na podmurówce, z wmurowanymi na cokołach krzyżami orderu Virtuti Militari oraz Kampanii Wrześniowej. Przy wejściu widnieją obeliski z godłami Polski i Ukrainy, po lewej stronie – znaki czterech religii wyznawanych przez zamordowanych. Cmentarz otacza stalowe ogrodzenie o długości 530 m. W nocy oświetlają go reflektory naziemne i lampy.
Cmentarz został uroczyście otwarty i poświęcony 17 czerwca 2000 r. w obecności Prezesa Rady Ministrow RP Jerzego Buzka i Premiera Ukrainy Wiktora Juszczenki.

A.P.

Tekst pochodzi z ulotki wydanej przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.